Dược liệu xa tiền tử là hạt của cây mã đề chín già và phơi khô. Theo Y học cổ truyền Việt Nam, xa tiền tử là vị thuốc có vị ngọt, tính hàn có tác dụng lợi niệu thẩm thấp mát gan và sáng mắt.
Đặc điểm chung của dược liệu xa tiền tử
Dược liệu xa tiền tử là hạt chín già của cây Mã Đề – thuộc họ Mã đề (Plantaginaceae). Mã đề là loại cây thân cỏ sống lâu năm. Thân cây mã đề ngắn, có lá mọc thành cụm ở gốc, cuống dài. Phiến lá có dạng hình thìa hay hình trứng, lá có gân dọc theo sống lá và tập trung ở phần ngọn và gốc lá. Mã đề có hoa lưỡng tính, mọc thành bông, có cán dài, xuất phát từ các kẽ lá, tràng hoa màu nâu tồn tại, gồm 4 thùy xếp xen kẽ giữa các lá đài. Hoa mã đề có nhị hoa gồm 4 chỉ nhị mảnh, dài với 2 lá noãn gồm nhiều tiểu noãn.
Dược liệu xa tiền tử có tác dụng gì?
Bác sĩ Y học cổ truyền Sài Gòn cho biết dược liệu xa tiền tử có những tác dụng như sau:
- Khả năng tăng cường bài tiết nước tiểu, tăng bài tiết lượng acid uric và lượng muối NaCl.
- Xa tiền tử có khả năng ức chế trung tâm hô hấp, xúc tiến sự phân tiết ở niêm mạc đường hô hấp (cho nên có thể dùng với tác dụng giảm ho và long đờm).
- Khả năng điều hòa huyết áp.
- Xa tiền tử có tác dụng kháng khuẩn: ức chế sự phát triển của trực khuẩn lỵ.
- Xa tiền tử có tác dụng thanh nhiệt, lợi thấp, điều trị viêm thận cấp tính, viêm đường niệu đạo, viêm bàng quang cấp, sỏi niệu đạo.
- Tác dụng thanh thấp hóa đờm, thanh can sáng mắt, thanh thấp nhiệt tỳ vị, ích thận cố tinh.
Chủ trị, phối hợp:
- Xa tiền tử trị chứng thấp nhiệt, tiểu đau buốt, đái dắt, nước tiểu đỏ đục, lượng ít. Khi bị tiểu ra máu, có thể dùng dược liệu xa tiền tử để tán bột, mỗi lần 8g.
- Dược liệu có thể trị tiêu chảy và viêm đường tiêu hoá, trị bệnh lỵ.
- Dược liệu trị phế nhiệt, ho có đờm. Phối hợp với mạch môn.
- Xa tiền tử trị mắt đỏ, sưng đau, hoa mắt. Phối hợp hạ khô thảo.
- Dược liệu trị hiếm muộn
- Dược liệu trị ho ra máu, hạ huyết áp.
Dược liệu xa tiền tử trong các bài thuốc
Bài thuốc trị bệnh tiêu chảy trẻ em: Chuẩn bị: dược liệu xa tiền tử 30g. Cho xa tiền tử vào túi vải, cho 300 ml nước sắc còn 100ml thêm đường trắng thì dùng. Mỗi ngày 1 thang thuốc sắc.
Bài thuốc 1 trị tiêu chảy do rối loạn tiêu hóa: Dược liệu xa tiền tử sao khét, tán bột. Trẻ em dưới 1 tuổi dùng với liều lượng 0,5g, trẻ 1 – 2 tuổi liều dùng 1g; trẻ 3 – 5 tuổi liều dùng 2g. Uống với nước đun hoặc nước đun pha đường trắng trong ngày. Ngày 3 lần, uống liên tục trong thời gian 5 ngày.
Bài thuốc 2 trị tiêu chảy do rối loạn tiêu hóa: Dược liệu xa tiền tử sao vàng 50g, gừng tươi thái sợi 30g, đổ nước khoảng 1 lít. Đun nhỏ lửa đên khi còn 250ml, bỏ bã, lấy nước thêm đường đỏ. Liều dùng: trẻ 1 – 2 tuổi mỗi lần uống 5ml, 3 – 5 tuổi mỗi lần uống 15ml, ngày uống ấm 3 lần.
Xa tiền tử điều trị kiết lỵ lâu ngày: Chuẩn bị: Dược liệu xa tiền tử 30g. Thực hiện: Cho 250 ml nước, đun nhỏ lửa đến khi còn 100ml và thêm khoảng 20g đường đỏ.
Điều trị bí tiểu:Chuẩn bị: Dược liệu xa tiền tử 10g, dược liệu cam thảo 2g. Thực hiện: Cho 600 ml nước, sắc và đun nhỏ lửa trong nửa giờ, chia uống 2 lần trong ngày.
Một vài lưu ý cần nhớ trước khi sử dụng xa tiền tử dược liệu
Theo bác sĩ Y học cổ truyền tạiTrường Cao đẳng Dược Sài Gòn dược liệu xa tiền tử không nên sử dụng với phụ nữ có thai do có thể ảnh hưởng đến thai nhi.
Không dùng dược liệu xa tiền tử cho bệnh nhân có tỳ vị hư hàn, di tinh hoạt tinh hoặc người tỳ hư hạ hãm, âm thịnh dương suy.
Trước khi dùng dược liệu xa tiền tử cần xem xét tình trạng xa tiền tử dược liệu. Khi dược liệu xa tiền tử có dấu hiệu hư hại, ẩm mốc và có mùi lạ cần tiêu huỷ, không sử dụng.
